آیا واقعه غدیر خم در تابستان بوده است؟
سؤال: در کتب تاریخی گفته میشود که واقعه غدیر خم در تابستان و گرمای شدید هوا بوده است و در کتب کلامی شیعه نیز به این مطلب بر اهمیت واقعه غدیر استدلال میشود و جمع کردن آن همه مسلمان را در آن گرمای هوا شاهد بر این می‌گیرند که مساله صرفاً بیان دوستی و محبت حضرت امام علی علیه السلام نبوده بلکه مساله ولایت و خلافت مطرح بوده است. از سوئی وقتی به تاریخ مراجعه می‌کنیم، معلوم میشود که روز عدیر خم مطابق دو سه روز آخر اسفندماه شمسی بوده است. این دو مطلب چگونه قابل جمع است؟
پاسخ:
1. اصل مسأله مسلّماً صحیح است. در منابع تاریخی بارها به این نکته اشاره شده و در برخی از روایات تصریح شده که این واقعه در فصل صیف بوده است، تا جائی که یکی از آیاتی که در آن سال در حجة الوداع نازل شده است، به آیة الصیف معروف است. درباره حکم کلالة دو آیه نازل شده، یکی در زمستان و یکی در تابستان که به آیة الصیف نامیده شده است.
ٍ فَلَمَّا خَرَجَ إِلَى حِجَّةِ الْوَدَاعِ نَزَلَتْ عَلَيْهِ فِي الطَّرِيقِ يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلالَةِ الْآيَةَ فَسُمِّيَتْ آيَةَ الصَّيْفِ ثُمَّ نَزَلَتْ عَلَيْهِ وَ هُوَ وَاقِفٌ بِعَرَفَةَ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ فَعَاشَ بَعْدَهَا أَحَداً وَ ثَمَانِينَ يَوْماً ثُمَّ نَزَلَتْ عَلَيْهِ آيَاتُ الرِّبَا ثُمَّ نَزَلَتْ بَعْدَهَا وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ وَ هِيَ آخِرُ آيَةٍ نَزَلَتْ مِنَ السَّمَاءِ فَعَاشَ بَعْدَهَا أَحَداً وَ عِشْرِينَ يَوْما (مناقب آل أبي طالب عليهم السلام (لابن شهرآشوب)، ج1، ص: 234)
في حديث الكلالة «حين سئل عنها عمر فقال له: تكفيك آية الصَّيْف»أي التي نزلت في الصَّيْف. و هي الآية التي في آخر سورة النّساء. و الّتي في أولها نزلت في الشّتاء. (النهاية في غريب الحديث و الأثر، ج3، ص: 68)
2. صیف یا تابستان در عرف عرب جزیره به معنای همان بهار (ماه‌های اول سال شمسی) در نزد ما ایرانیان است؛ زیرا دمای هوا در اوائل سال شمسی در صحرای عربستان مانند گرما تابستان در مناطق معتدل است و لذا در عرف عرب جزیره به جای فصل تابستان ایران و عراق فصلی به نام «قیظ» داشتند. گاهی نیز به پائیز ربیع اول و به بهار ما «ربیع الآخر» و «الصیف» می‌گفتند. این مسأله در کتب لغت مورد تصریح است.
به این مطلب در کتب تاریخ و لغت تصریح شده است؛ در لسان العرب گوید:
الليث: الصَّيْفُ رُبُع من أَرْباع السنة، و عند العامة نصف السنة. قال الأَزهري: الصيف عند العرب الفصل الذي تسميه عوامُّ الناس بالعراق و خُراسان الربيعَ، و هي ثلاثة أَشهر، و الفَصْل الذي يَليه عند العرب القَيْظ، و فيه يكون حَمْراء القَيْظِ، ثم بعده فصل الخَريف، ثم بعده فصل الشتاء. و الكَلأُ الذي يَنْبُتُ في الصَّيْف صَيْفِيٌّ، و كذلك المطر الذي يقع في الربيع ربيعِ الكَلإِ صَيِّفٌ و صَيْفِيّ. و قال ابن كُناسة: اعلم أَن السنة أَربعة أَزمِنة عند العرب: الربيعُ الأَول و هو الذي تسمِّيه الفُرْسُ الخريف ثم الشتاء ثم الصَّيْف، و هو الربيع الآخِر، ثم القَيْظ، فهذه أَربعةُ أَزمِنةٍ. (لسان العرب)
3. ملاک ورود فصلها در نزد عرب تحویل نجومی سال نبوده است؛ چون محاسبات نجومی در میانشان متداول نبود، بلکه ملاک همان سرما و گرمای متعارف بود و لذا از چند وقت پیش از تحویل سال شمسی که گرمای صحرای عربستان شدت می‌گرفت، از نگاه ایشان فصل «صیف» آغاز می‌شد.
با توجّه به این سه نکته روشن میشود که از نظر تاریخی واقعه غدیر در تابستان واقع شده است و از بزرگترین شواهد مسأله کلمات بزرگان اهل سنت درباره آیة الصیف است که در حجّة الوداع نازل شده و آن را مربوط «صیف» دانسته‌اند در برابر «آیة الشتاء».